फेरफटका

      'कोकणातलं गाव' असं म्हटलं की सर्वसाधारणपणे डोळ्यासमोर समुद्र किनारा, होड्या, दर्याकडे तोंडकरून उभ्या असलेल्या नारळी पोफळीच्या बागा, कौलारू घरं असे दृश्य उभे राहते. 

      पण कोकणचा हा प्रदेश अरबी समुद्रापासून सह्याद्रीपर्यंत पसरला आहे. त्यामुळे कोकणातील खेड्यांचे रूप सुद्धा समुद्रसपाटीपासून वरवर सह्याद्रीच्या दिशेने जाताना बदलत जाते. डोंगरांच्या कुशीत वसलेली अशी अनेक गावं आहेत. आमचं गावही त्यातीलच एक. 

मुख्य हमरस्त्यापासून लांब, डोंगरांच्या पोटात दडलेलं. 'पाण्याजवळ वस्ती' या तत्त्वानुसार वसलेलं. लहान - लहान पूंजक्यांमध्ये इथली वस्ती विभागली गेली आहे. प्रत्येक पुंजका म्हणजे एक वाडी. ( कोकणात वाडी म्हणजे नारळी पोफळीची बागसुद्धा आणि मानवी वस्तीसुद्धा )  

जांभ्या दगडाचे चिरे ( वीटा ) वापरून बांधलेली टुमदार घरं. परिसरात नारळ, पोफळी ( सुपारी), आंबा, फणस, काजू, रातांबे ( कोकम ), जांभूळ, ई. झाडांची गर्दी. या सगळ्या हिरव्या पार्श्वभूमीवर उठून दिसणारी विविध रंगात रंगवलेली सुंदर देऊळं. एका वाडीतून दुसऱ्या वाडीत जाण्यासाठी छोट्या छोट्या पायवाटा. अशा पायवाटांवरून चालत जाणं एक वेगळाच अनुभव असतो..... वाटेच्या दोन्ही बाजूला मोठमोठाली झाडं , जुने वृक्ष असतात. या वृक्षांवर स्वैरपणे पसरलेल्या वेली.... शेवाळाच्या बरोबर येणाऱ्या अगदी सूक्ष्म, नखाऐवढ्या फुलांपासून ते पार ओंजळीत भरतील इतकी मोठी फुले.... वेगवेगळ्या रंगांची..... मोठ्या वृक्षांच्या फांद्यांमधून डोकावणारी सूर्याची सोनेरी किरणं. ही किरणं आणि झाडांच्या फांद्या, पानं यांच्यातून विणलेला ऊन सावल्यांचा सडा निसर्गाने घातलेल्या पायघड्या भासतात. झाडांवर मुक्तपणे बागडणाऱ्या पक्ष्यांचे आवाज ऐकू येतात..... हे पक्षी सुद्धा निरनिराळ्या प्रकारचे असतात..... मोर, पाचुकवडा, हळद्या, साधा कवडा, बुलबुल, शिपाई बुलबुल, खंड्या, सुतार पक्षी, सुगरण पक्षी, भारद्वाज, ककणेर.... किती नावं घ्यावीत.....  वेगवेगळ्या प्रकारचे कीटक, सर्डे आजूबाजूच्या पाचोळ्यातून मधूनच सळसळ करत असतात. 

   बागेतला सर्डा

     परिसरातील रंगीबेरंगी फुले

निसर्गातील या सर्व घटकांचे निरीक्षण केले की एक वेगळाच आनंद मिळतो. ज्या निसर्गामुळे आपले अस्तित्त्व आहे त्या निसर्गाशी जोडल्याचा भास होतो. आपणही या निसर्गाचाच एक भाग आहोत , निसर्गातील सगळे घटक एकमेकांवर अवलंबून आहेत या भावना काही आपल्याला नवीन नाहीत. शाळेत असताना 'biosphere', 'ecosystem', 'food chain', 'food web', 'the cycle of nature' अशा वेगवेगळ्या नावांनी या संकल्पनांशी आपला परिचय झालेला असतो; पण ते पुस्तकातलं आपण पुस्तकातच ठेवतो. प्रत्यक्षात मात्र त्या भावना कळत - नकळत लुप्त होतात. 

        म्हणूनच अशा एखाद्या untouched ठिकाणी गेले की विस्मृतीत गेलेल्या या भावना पुन्हा नव्याने जाग्या होतात....आणि त्यातून जो आनंद व समाधान मिळते त्याची तुलना कदाचित कशाशीच करता येणार नाही..... झाडाला सुपारी कशी लागते...... ककणेर ( धनेश Indian hornbill ) आपल्या पिल्लांना घरट्याच्या रस्ता लक्षात ठेवायला कसे शिकवतो.... घार सावज कसे पकडते..... विविध वेळी पक्षी किती वेगवेगळ्या प्रकारचे आवाज काढतात..... अशा असंख्य गोष्टी अनुभवता येतात..... गरज असते केवळ निरखून पाहण्याची.....

प्राचीन श्री लक्ष्मीकेशव मंदिर, कोळीसरे ( जि. रत्नागिरी )

         कोकणाला जसे अफाट सृष्टीसौंदर्य लाभले आहे तसाच अतिशय समृद्ध असा सांस्कृतिक वारसा देखील लाभला आहे. या वारसाच्या केंद्रस्थानी आहेत कोकणातील असंख्य प्राचीन देऊळं आणि मंदिरं. 

 कोकणातील ग्रामजीवन, उत्सव, सण, परंपरा, कथा, आख्यायिका - थोडक्यात कोकणची संपूर्ण संस्कृतीच या मंदिरांभोवती गुंफली गेली आहे.  

 

 सभोवताली रम्य वनश्री, कधी समोर खळखळणारा दर्या, दुर्गम स्थान, परिसरातील नीरव शांतता, हिरव्या पार्श्वभुमीवर शोभून दिसेल अशी रंगसंगती असे या मंदिरांचे स्वरूप असते. असेच एक सुंदर मंदिर म्हणजे कोळीसरे येथील श्री लक्ष्मीकेशव देवस्थान. 

कोळीसरे हे गाव रत्नागिरी जिल्ह्यात आहे. निवळी जयगड रस्त्यावर जयगडकडे जाताना चाफे तिठ्यापासून १० कि. मी. अंतरावर कोळीसरे गावाचा फाटा लागतो. या रस्त्यावर मंदिराचा उल्लेख असलेला एक मोठा निळा फलक आहे. त्यामुळे फाटा शोधायला फारसा वेळ लागत नाही. फाट्या पासून २ कि. मी. आत गेल्यावर कोळीसरे गावाच्या अगदी अलीकडेच डावीकडे मंदिराचा रस्ता जातो. शेवटपर्यंत डांबरी रस्ता आहे. रस्ता जिथे संपतो तिथे गाडी लावून पायऱ्यांनी खाली गेले की समोर दिसतो तीन मंदिरांचा समूह. पहिले श्री मारुती मंदिर लागते. लगेच समोर उजव्या बाजूला आहे ते मुख्य श्री लक्ष्मीकेशवाचे मंदिर तर डावीकडे जे दिसते ते मंदिर आहे श्री रत्नेश्र्वराचे. 

                               मंदिराकडे जाणारी वाट 

 

मंदिराचा परिसर अतिशय शांत आणि गर्द वनराईने नटलेला आहे. हे मंदिर बरेच प्राचीन असून श्री लक्ष्मीकेशवाची मूर्ती नेपाळमधील गंडकी नदीत मिळणाऱ्या काळसर तांबूस रंगाच्या शाळिग्राम शिळेतून घडवलेली आहे. मूर्तीची रचना, कलाकुसर फारच सुबक आहे. चतुर्भुज असलेल्या या मूर्तीच्या खालच्या उजव्या हातात अर्ध उमललेले कमळ ( पद्म ), उजव्या वरच्या हातात दंडयुक्त शंख, वरच्या डाव्या हातात दंड युक्त चक्र आणि खालच्या डाव्या हातात षटकोनी दंड असलेली लंबगोलाकार गदा आहे. हा आयुधक्रम ' पशंचग ' ( पद्म , शंख, चक्र, गदा ) असल्यामुळे ही मूर्ती केशवाची आहे अशी माहिती आपल्याला मिळते. तसेच मूर्तीच्या प्रभावळीवर दशावतार कोरलेले दिसतात. मूर्तीच्या डावीकडे लक्ष्मी तर उजवीकडे गरुड उभा आहे. मूर्तीच्या शिल्पकलेविषयी चित्रांसोबत सविस्तर माहिती मंदिर आवारातच फलक रूपाने प्रसिध्द करण्यात आली आहे. त्यावरून ही मूर्ती कोल्हापूरच्या शिलाहार राजांच्या काळात ( इ.स. ९ ते १२ वे शतक ) कधीतरी बनवली गेली असावी असे कळते. 

                                 मूर्तीचे मूळ पाषाण स्वरूप ( फलकावरील फोटो )         

                          

आम्ही गेलो तेव्हा सकाळची पूजा सुरू होती. त्यामुळे मूर्तीचे मूळ पाषाण स्वरूप नीट पाहता आले नाही. तरीही बाहेर लावलेल्या चित्रांमुळे मूर्तीच्या सौंदर्याची कल्पना येते. मंदिराच्या गाभाऱ्यातच गणपतीची एक सुंदर मूर्ती आहे. ती आपले लक्ष वेधून घेतल्याशिवाय राहत नाही. 

 

                                पूजा सुरू असताना

मंदिराच्या चौथऱ्याच्या खोदाईच्या वेळी जमिनीत जिवंत झरा सापडला. मूर्तीच्या ( चौथाऱ्याच्या ) खालून हा झरा वाहतो. म्हणून त्यास ' तीर्थ ' असे म्हणतात.  गंगेच्या पाण्याप्रमाणे या झऱ्याचे पाणी बाटलीत भरून ठेवले तर बरेच दिवस टिकते. मंदिराच्या आवारातच या पाण्याच्या प्रवाहापर्यंत जाण्यासाठी पायऱ्या बांधल्या आहेत. या प्रवाहाचा संथ आवाज या परिसराच्या चैतन्यात भर घालतो.

मंदिराच्या बांधकामाची शैली साधी आहे. मंदिराच्या सभामंडपात आणि संपूर्ण आवारात बरेच आधुनिक बांधकाम दृष्टीस पडते. परंतु तरीही काही ठिकाणी जुने घडीव दगडांचे किंवा लाकडी बांधकाम सुद्धा पाहायला मिळते. एकूणच हे मंदिर आपल्या नीट नेटक्या बांधणीमुळे, अतिप्राचीन शिल्पकलेमुळे आणि परिसरात वसणाऱ्या त्या प्रसन्नतेेमुळे पर्यटकांना व भाविकांना मोहून टाकते......