माणदेशी माणसं 🤎

कोणत्या प्रकारची पुस्तके वाचायला आवडतात? या प्रश्नाची जी अनेक उत्तरे मला देता येतील त्यातील एक म्हणजे व्यक्तिचित्रे. 

महापुरुषांच्या, थोरामोठ्यांच्या चरित्रातून त्यांच्या उदात्त कार्याविषयी जाणून त्यातून आपल्याला प्रेरणा मिळते. तर दुसरीकडे व्यक्तीचित्रणं आपल्याच आजूबाजूला वावरणाऱ्या, रोज भेटणाऱ्या नाना तऱ्हेच्या व्यक्तींची पुन्हा नव्याने ओळख करून देतात. वेगवेगळ्या परिस्थितीत जगणाऱ्या, भिन्न स्वभाव वैशिष्ट्ये व जडणघडण असलेल्या माणसांच्या आयुष्यात डोकावताना आपला अनुभव समृद्ध होतोच पण अशी व्यक्तीचित्रणं वाचणे हाच मुळात एक सुखद अनुभव असतो. 

असेच एक सुंदर पुस्तक म्हणजे व्यंकटेश माडगूळकर लिखित ' माणदेशी माणसें.' 

सातारा, सांगली व सोलापूर जिल्ह्यांचे काही भाग मिळून माणदेश तयार झाला आहे. माण नावाची नदी जिथून वाहते तो माणदेश. याच माणदेशातील "माडगूळ" हे लेखक व्यंकटेश माडगूळकर यांचं मूळ गाव. 

माडगूळ व परिसरातील इतर गावातून वावरताना भेटलेली काही निवडक माणसं व्यंकटेश माडगूळकरांनी अगदी सहज शैलीत या पुस्तकात साकारलेली आहेत. या सगळ्याच व्यक्तिरेखा स्वातंत्र्यपूर्व व स्वातंत्र्यप्राप्ती नंतर साधारण १५-२० वर्षांतील आहेत. त्यामुळे ४०-५० च्या दशकातील भारताची सामाजिक - आर्थिक परिस्थिती, स्वातंत्र्य चळवळ, माणदेशातील गरिबी, गांधी वध व परिणामतः निर्माण झालेली परिस्थिती अशा अनेक घटनांची पार्श्वभूमी आणि संदर्भ या व्यक्तिचित्रांमध्ये येतात. 

"माणदेशातील गरिबी" हा या पुस्तकातील सर्वच व्यक्तिरेखांना जोडणारे दुवा असला तरी प्रत्येक पानागणिक त्याचा भडिमार केलेला नाही. तर माडगूळकरांच्या सहज शैलीमुळे वाचकाला आपोआप त्याची जाणीव होते. या माणसांचा साधेपणा, नाना तऱ्हेचे स्वभाव, भोवतालची खडतर परिस्थिती आणि त्यातून आकाराला आलेली त्यांची कहाणी - हे सगळं वाचताना आपणही त्यांच्या जगाशी एकरूप होतो आणि त्यांच्या त्या जगातून बाहेर पडतो तेही ही माणदेशी माणसं कुठेतरी आपल्यालाही भेटली आहेत अशी जाणीव घेऊनच! 

©️- अदिती कुलकर्णी. ✍🏻

भारत मार्ग - डॉ. एस. जयशंकर

''जागतिकीकरणामुळे संपूर्ण जग जवळ आले आहे' हे वाक्य आपण सगळ्यांनी असंख्य वेळा ऐकले असेल. 'जग जवळ आले आहे' याचा सरळ सरळ अर्थ असा की, जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यात घडणाऱ्या घटनांचे प्रत्यक्ष - अप्रत्यक्ष पडसाद आपल्या दैनंदिन जीवनावर पडतात. मग ती कोविड सारखी वैश्विक घटना असेल, युक्रेन संघर्ष असेल किंवा आणखी काही. 

मात्र अशा घटनांचा आपल्या दैनंदिन व्यवहारांवर कसा व कितपत परिणाम होतो हे मोठ्या प्रमाणात आपल्या देशाच्या इतर देशांशी असलेल्या संबंधांवर म्हणजेच देशाच्या परराष्ट्र धोरणावर अवलंबून असते. 

हे परराष्ट्र धोरण खऱ्या अर्थाने जाणून घ्यायचे असेल, सध्याच्या जागतिक अस्थिरतेच्या काळात आपल्या देशाची नीती काय आहे, देशाच्या सर्वोच्च शासनाची त्याबाबतची भूमिका काय आहे हे सगळं जाणून घ्यायचे असेल तर त्यासाठी एक अतिशय उपयुक्त पुस्तक म्हणजे भारताचे विद्यमान परराष्ट्र मंत्री डॉ. एस. जयशंकर यांचे The India Way. 

भारत मार्ग हा त्याच बहुचर्चित पुस्तकाचा मराठी अनुवाद. सरिता आठवले यांनी हा अनुवाद केलेला असून भारतीय विचार साधना पुणे यांनी हे पुस्तक मराठीत प्रकाशित केले आहे. 

आपले परराष्ट्र धोरण अनेक घटकांच्या संमिश्रणातून आकाराला आले आहे. तसेच जागतिक राजकारणाला प्रभावित करणाऱ्या काही प्रमुख शक्ती, जसे की अमेरिका, पाश्चिमात्य देश, चीन, जपान, गेल्या काही वर्षांपासून सतत चर्चेत असणारे इंडो - पॅसिफिक ( भारतीय - प्रशांत महासागर ) क्षेत्र या सगळ्यांशी असलेले आपले संबंध हे विस्तृत व गुंतागुंतीचे आहेत. या प्रत्येक घटकाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी, त्यातील काही महत्वाचे टप्पे (milestones) तसेच सद्यस्थितीतील वाटचालीची दिशा याबाबत डॉ. जयशंकर यांनी सुटसुटीत शैलीत विवेचन केले आहे. सुटसुटीत हा शब्द मुद्दाम वापरावासा वाटतो ते यासाठी की वरील उल्लेखित प्रत्येक घटक हा एकमेकांशी केवळ संलग्न नव्हे तर एकमेकांत गुंफलेला आहे. परंतु तरीही पुस्तकाच्या मांडणीमुळे एकेका घटकाविषयी स्वतंत्रपणे वाचता येते. किंबहुना त्यामुळे अनेक अपरिचित गोष्टी प्रथमतः वाचताना सुद्धा क्लिष्ट / कंटाळवाण्या वाटत नाहीत. 

त्यापैकी ' कृष्णाची निवड - उदीयमान शक्तीची धोरण संस्कृती ' हे प्रकरण म्हणजे तर जणू या पुस्तकाचा high point आहे. सध्याच्या अनिश्चित आंतरराष्ट्रीय परिस्थितीत जागतिक पातळीवर एक सामर्थ्यवान देश म्हणून उदयास येताना केवळ दुसऱ्यांच्या पावलावर पाऊल न ठेवता आपण नवे पायंडे पाडत आहोत, नावीन्यपूर्ण दृष्टिकोन विकसित करीत आहोत. या प्रक्रियेत आपल्याला दिशा दर्शन करू शकेल असा प्रभावी घटक म्हणजे महाभारत - अर्थात आपला इतिहास! 

आणि जागतिक राजकारणाकडे बघण्याचा हाच वैशिष्ट्यपूर्ण दृष्टिकोन म्हणजे डॉ. जयशंकर यांनी नमूद केलेला भारत मार्ग! 

©️ - अदिती कुलकर्णी. ✍🏻

कर्णेश्वर मंदिर, कसबा संगमेश्वर

संगमेश्वर! अलकनंदा, शास्त्री आणि वरुणा या नद्यांच्या संगमावर वसलेले गाव. हिंदू परंपरेत नद्यांच्या संगमावर मंदिरे बांधण्याची पद्धत आहे. त्याची प्रचिती संगमेश्र्वरी येते. इथे नदीकिनारी संगमेश्वर, सोमेश्वर, काशी विश्वेश्वर, कुंभकेश्वर अशी अनेक प्राचीन शिवालये आहेत. परंतु त्यातील सगळ्यात मोठे आणि प्रमुख म्हणजे कसबा संगमेश्वर मधील श्री कर्णेश्वर मंदिर. 

चालुक्य घराण्यातील पराक्रमी व धार्मिक, राजा कर्ण याने हे मंदिर बांधले. 'कर्ण ' राजाने बांधले ते 'कर्णेश्वर ', असे मंदिराच्या नावाविषयी सांगितले जाते. चालुक्यकालीन मंदिरे ही नागर आणि द्राविड या मंदिर शैलींची विलोभनीय गुंफण म्हणून ओळखली जातात. कर्णेश्वराच्या मंदिरावरील कलाकुसर या गोष्टीची जणू साक्ष देतात. मंदिराचे अजून एक वैशिष्टय म्हणजे मंदिराच्या बांधणीत कुठेही धातूचा वापर केलेला नाही. संपूर्ण मंदिर काळया दगडात बांधलेले आहे. 

मंदिराच्या बाह्य भिंतींवर तसेच सभामंडपातही नाजूक नक्षीकाम केलेले दिसते. ठिकठिकाणी देवदेवता, यक्ष यक्षिणी, सुरसुंदरी यांच्या प्रतिमा लक्ष वेधून घेतात. त्यातील काही शिल्पकृती मात्र आपल्याला अक्षरशः तोंडात बोट घालायला लावणाऱ्या आहेत. 

मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी एकूण तीन प्रवेशद्वारे असून प्रत्येक द्वारासमोर मुखमंडप ( म्हणजे मंडपात / सभामंडपात जाण्यासाठी असणाऱ्या प्रवेशद्वाराची लहानशी ओसरी / पडवी) आहे. या तिन्ही मुखमंडपातील कोरीवकाम अचंबित करणारे आहे. विशेषतः मुख्य प्रवेशद्वाराच्या वरच्या बाजूस शेषशायी विष्णूची प्रतिमा साकारण्यात आलेली आहे. त्याच्याच वरच्या अंगास दशावतार कोरलेले असून बाजूलाच समुद्रमंथनाचा प्रसंग देखील चित्रित केला आहे. म्हणजेच दशावतारांकडे पाहणारा श्री विष्णू असे हे वेगळे शिल्प इथे बघायला मिळते. मंदिरात जाणारी व्यक्ती आत जाताना दरवाजाची वरची कमान पाहणार हे गृहीत धरून ते कसे दिसावे याची रचना केली आहे. 

तसेच मुख मंडप व मुख्य मंडपाचे छत ( अर्थात ' वितान ') हे एककेंद्री (concentric) लहान होत जाणाऱ्या अनेक वर्तुळांचे आहे. प्रत्येक वर्तुळावर देवदेवतांच्या सुबक प्रतिमा कोरलेल्या दिसतात. तर मध्यभागी असलेले दगडी लोलक ( झुंबर ) बघितले की, प्राचीन काळातही तंत्रज्ञान किती विकसित होते याचे आश्चर्य वाटल्याशिवाय राहत नाही. 

शेषशायी विष्णू, दशावतार व समुद्र मंथन

प्रवेशद्वारावरील ही शिल्पकला पाहून आत गेल्यावर चतुष्कीच्या ( मध्यभागी असलेले चार स्तंभ ) मध्ये असणाऱ्या, जमिनीपासून किंचित उंच अशा रंगशिलेवर विराजमान नंदी दिसतो. येथील स्तंभ आणि भिंतींवर सुध्दा गणपती, नटराज, पार्वती, नृसिंह, इत्यादी देवदेवतांच्या सुंदर मूर्ती आहेत. गाभाऱ्यात शंकराची पिंडी आहे. पिंडिवरील अभिषेकाचे पाणी प्रणालातून बाहेर येते. तेथे मकरमुख कोरलेले आहे. 

अशा प्रकारे, मंदिराचा प्रत्येक भाग शिल्पकृतींनी सजवण्यात आला आहे. त्यामुळे अशा मंदिरात गेल्यावर देवाचे दर्शन घेण्याच्या बरोबरीने तिथे साकारलेले शिल्पवैभव निरखून पहावे. त्यातील वैविध्य आणि वैशिष्टय समजून घ्यावे. 

असे म्हणतात की संगमेश्वर आणि आजूबाजूच्या परिसरात जवळपास तीनशेच्या सुमारास मंदिरे आहेत / होती. त्यातील काही मंदिरे परकीय नृशंस आक्रमणांमध्ये उध्वस्त झाली. काही काळाच्या ओघात नष्ट झाली; तर काही आज अखेरच्या घटका मोजत आहेत. श्री कर्णेश्वर मंदिरातील कोरीवकामावर देखील नैसर्गिक व मानवी घटकांचा आघात झालेला दिसतो. हा आपला ऐतिहासिक, धार्मिक व सांस्कृतिक वारसा आपणच जोपासायला हवा आणि त्यासाठी सजगपणे भटकंती करायला हवी.

बहुत काय लिहिणे ? 

लेखनावधी |

दगडी लोलक 

किल्ले रत्नदुर्ग (भगवती किल्ला )

दिवाळीची सुट्टी आणि सहल हे माझ्यासाठी जणु एक समीकरणच झाले आहे. दिवाळी आहे आणि आम्ही कुठे फिरायला गेलो नाही हे अशक्य आहे. फार लांब जाता आले नाही तरी जवळपासचे एखादे ऐतिहासिक ठिकाण, एखादे पुरातन मंदिर - काहीतरी पाहायलाच हवे ! 

आणि त्यानुसार यावर्षी दिवाळी निमित्त भटकंतीचे ठिकाण ठरले - किल्ले रत्नदुर्ग !

                                किल्ले रत्नदुर्ग 

                                 

रत्नागिरी शहराच्या किनाऱ्यावरील टेकाडावर हा किल्ला वसलेला आहे. शहराकडून येणारा मुख्य रस्ता थेट किल्ल्याच्या पायथ्यापर्यंत येतो. रस्त्यात जागोजागी मार्गदर्शक फलक असल्यामुळे अडचण येत नाही. तसेच पायथ्यापासून बालेकिल्ल्यापर्यंत गाडी जाते. त्यामुळे पायी चढण फारसे नाही.  पायथ्याकडून डावीकडच्या रस्त्याने वर जाताना वाटेत श्री सांब व श्री जोतिबा मंदिर लागते. हा सारा पेठ किल्ल्याचा भाग आहे. येथे दाट झाडी आणि वस्ती आहे. याच रस्त्याने भागेश्र्वर मंदिराकडून पुढे जाऊन भगवती बंदराकडे न जाता डावीकडच्या रस्त्याने गेलो की आपल्याला डाव्या बाजूस टेकाडावर काही जोती आणि तटबंदी दिसते. इथे वर जाण्याकरिता पायवाट आहे. तिथे न जाता डांबरी रस्त्याने वर गेल्यास आपण थेट बालेकिल्ल्याच्या दरवाजापाशी पोहोचतो. तिथे वाहन लावून नुतनीकरण केलेल्या दरवाज्यातून बालेकिल्ल्यावर  प्रवेश करता येतो. 

                                श्री भगवती मंदिर 

आत गेल्यावर सर्वप्रथम नजर जाते ती श्री भगवती मंदिरावर. हीच गडावरील सर्वांत मोठी वास्तू आहे. मंदिर आकर्षक रंगात रंगवलेले असून अतिशय नीटनेटके आहे. मंदिराच्या समोरच सरखेल कान्होजी आंग्रे यांचा अर्धपुतळा आहे. कान्होजी आंग्रे यांचा मुलगा सेखोजी आंग्रे यांनी इ.स. १७३१ मध्ये श्री रत्नेश्र्वरी भगवती देवीचे मूळ हेमाडपंती मंदिर बांधले असा ऐतिहासिक उल्लेख आहे. पुढे दानशूर भागोजी शेठ कीर यांनी १९४० साली त्याची पुनर्बांधणी केली आणि १९८९ मध्ये मंदिरास सद्यस्वरुप प्राप्त झाले. 

                                   सरखेल कान्होजी आंग्रे यांचा अर्धाकृती पुतळा 

मंदिरात चांदीच्या महिरपीत श्री भगवती देवीची चांदीचा मुखवटा चढवलेली अतिशय देखणी मूर्ती आहे. 

ही देवी कोल्हापूरच्या महालक्ष्मीची बहीण मानली जाते. आख्यायिका अशी की कोल्हासूर दैत्याचा भाऊ रत्नासुर याचा वध केल्यावर भगवती देवी गडावर या स्थळी स्वयंभू रूपात राहिली. रत्नासुराचा वध केला म्हणून तिला रत्नेश्र्वरी भगवती हे नाव पडले. 

गडाच्या इतिहासाबद्दल सांगावे तर काहींच्या मते इथे सर्वप्रथम शिलाहारांनी किल्ला बांधला तर काहींच्या मते हा किल्ला बहामनी काळात बांधला गेला. पण गडाची बांधणी टप्प्याटप्प्याने झाली असली पाहिजे असे तज्ज्ञांचे मत आहे. इ.स. १६७० च्या सुमारास कोकणातील अनेक किल्ले शिवाजी महाराजांनी स्वराज्यात आणले त्यामध्ये रत्नदुर्गाचा देखील समावेश होता. १७१० ते १७५५ या काळात तो आंग्र्यांकडे होता व पुढे पेशव्यांकडे आला. गडावर भगवती देवीचे मंदिर असल्याने गडाला भगवती किल्ला असेही म्हणतात. 

मंदिराच्या परिसरात काही चौथरे बांधलेले आहेत. त्याच्या जवळून जाणाऱ्या वाटेने गेले की डाव्या बाजूस आधी विहीर दिसते. तिथून पुढे तटावर चढण्यासाठी पायऱ्या आहेत. संपूर्ण तटबंदीवरुन छान फेरफटका मारता येतो. बालेकिल्ल्याला वाघ्या, टेळक्या ( टेहाळणी), वेताळ, मारक्या , बसक्या, रेडे आणि प्रवेशद्वाराजवळ गणेश असे एकूण सात बुरुज आहेत. वेताळ बुरुजापाशी वेताळाची लहानशी देवळी आहे. तटबंदीवरुन अतिशय मनमोहक दृश्य दिसते.  समुद्राकडे तोंड करून उभे राहिल्यावर डावीकडे काळे खडक व वाळू यामुळे काळसर दिसणारा काळा समुद्र आणि उजवीकडे शुभ्र रेतीमुळे उजळलेला पांढरा समुद्र पाहिला की निसर्गाची किमया अनुभवास येते. समोरचा निळाशार अथांग सागर आपल्या डोळ्यात आणि कॅमेऱ्यात साठवायचा प्रयत्न करत तिथे थोड्यावेळ थांबलो. 

डोक्यावर रणरणते ऊन असूनही समुद्राकडून येणाऱ्या वाऱ्यामुळे उन्हाचे चटके बसत नव्हते. तटबंदीवर मनसोक्त फिरून आम्ही दीपस्तंभाकडे निघालो.

                                 बालेकिल्ल्यच्या तटबंदीवरून दिसणारे दृश्य  

                                 काळा समुद्र 

                                 पांढरा समूद्र 

बालेकिल्ल्याकडून येताना भागेश्वर मंदिराच्या थोडे पुढे गेल्यावर उजवीकडे तीव्र चढणीचा एक रस्ता लागतो. हा रस्ता दीपस्तंभाकडे जातो. या रस्त्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे संपूर्ण रस्ता परकोटाच्या तटबंदीला लागून आहे.

 दीपस्तंभापर्यंत मोटारगाडी जाते, मात्र तीव्र चढण असल्याने खबरदारी घेणे गरजेचे आहे.आम्ही गेलो तेव्हा दुरुस्तीच्या कामासाठी दीपस्तंभ पर्यटकांसाठी बंद होता. त्यामुळे आत जाता आले नाही. पण तेथील पठारावर मात्र थोडा वेळ रेंगाळलो.

कुर्डू आणि सोनकीच्या फुलांनी बहरलेले पठार, समुद्राकडून वाहणारा वारा, समोरच्या टेकाडावर दिसणारी बालेकिल्ल्याची तटबंदी, भगवती मंदिर, काळा व पांढरा समुद्र, सिमेंट जेट्टी, दर्यात भिरभिरणाऱ्या होड्या हे सगळं परीकथेसारखे भासत होते. पाय निघत नव्हता, पण अखेर रत्नदुर्गाला राम राम ठोकला आणि परतीच्या प्रवासाला सुरुवात केली. पण तटबंदीवरुन बघितलेले ते दृश्य मात्र मनावर नकळतच कोरले गेले....

                                दीपस्तंभ 

श्री शंभूछत्रपतींच्या पराक्रमाचा साक्षीदार - जुवे किल्ला

छत्रपती संभाजी महाराजांची कारकीर्द ही अवघ्या नऊ वर्षांची ! परंतु ही नऊ वर्ष अतुल्य शौर्याने नटलेली आहेत. त्यातील एक सुवर्ण पान आहे पोर्तुगीजांच्या विरुद्ध केलेल्या मोहिमेचे. 

ही मोहीम भौगोलिकदृष्ट्या जरी बऱ्याच मोठ्या प्रदेशात पार पडली असली तरी त्यातील एक महत्त्वाचे स्थान आहे गोव्यातील जुवे किल्ला उर्फ फोर्ट सेंट इस्तेवांम ( saint estevam ). 

हा किल्ला मांडवी नदीतील बेटांपैकी आकाराने सर्वांत लहान असलेल्या जुवे बेटावर वसलेला आहे. बेटावर जेट्टीने तसेच गाडी रस्त्याने देखील जाता येते. किल्ला अगदीच लहान आहे. किल्ल्याच्या आवारात एक शापेल आणि एक खोली सोडल्यास दुसरे काही नाही. किल्ल्यावर जाण्याचा रस्ता चढणीचा आणि खराब आहे. 

किल्ल्याचा इतिहास : 

पोर्तुगीजांनी जेव्हा मराठ्यांच्या विरुद्ध मुघलांना मदत केली तेव्हा त्यांना अद्दल घडवण्यासाठी संभाजी महाराजांनी पोर्तुगीजांच्या चौल व उत्तरेकडील इतर भागांवर स्वारी केली. संभाजी महाराजांनी चौलला घातलेला वेढा ढिला पडावा म्हणून पोर्तुगीजांनी गोव्यातील मराठ्यांच्या फोंडा किल्ल्याला वेढा घातला. पण तसे काही न घडता; पोर्तुगीजांच्या हातून उत्तरेकडील प्रदेश तर गेलाच, फोंड्याला देखील त्यांचा जबरदस्त पराभव झाला. 

पण  संभाजी महाराज तेवढ्यावर न थांबता त्यांनी लगोलग २४ नोव्हेंबर १६८३ ला जुव्याचा कोट जिंकून घेतला. ही पोर्तुगीजांसाठी धोक्याची घंटा होती - कारण या जूवे बेटावरून गोव्यात थेट प्रवेश करता येत असे. म्हणून व्हाईसरॉय सैन्यानिशी बेटावर चालून गेला. मराठ्यांनी त्याला बेटावर येऊ दिले आणि मग त्यावर तिखट हल्ला चढवला. छत्रपती संभाजी महाराज व त्यांच्या सैन्याचा तो आवेश पाहून व्हाइसरॉयने धूम ठोकली. यापूर्वी पोर्तुगीजांची इतकी नामुष्की कधीच झाली नव्हती. संभाजी महाराजांच्या या मोहिमेमुळे पोर्तुगीजांना त्यांची जबरदस्त दहशत बसली. म्हणूनच ही गोवा मोहीम आणि जुव्याचा किल्ला संभाजी महाराजांच्या इतिहासात अतिशय महत्त्वपूर्ण आहे. 

गोव्यातील श्री सप्तकोटेश्वर मंदिर, नारवे

आकर्षक समुद्रकिनारे, पोर्तुगीज प्रभाव असलेली टुमदार खेडी, पोर्तुगीज शैलीतील बांधकाम आणि कॅथोलिक गिरिजाघरे ( चर्च ) ही गोव्याची सामान्यपणे ओळख बनली आहे. ४०० - ४५० वर्षांच्या पोर्तुगीज राजवटीचा हा परिणाम आहे.
परंतु गोव्याच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशात एक मोठा आणि महत्त्वाचा भाग आहे येथील एत्तद्देशिय कोकणी, मराठी लोकांचा. तीच गोव्याची मूळ जुनी संस्कृती आहे. गोव्यातील याच मूळ संस्कृतीच्या काही पाऊलखुणा मी पाहिल्या.

   

त्यातील पहिले स्थान आहे उत्तर गोव्यात डिचोली ( बीचोलिम ) तालुक्यातील नारवे गावचे श्री सप्तकोटेश्वर मंदिर. श्री शंकराचे एक रूप असलेल्या श्री सप्तकोटेश्र्वराचे हे मंदिर म्हणजे सबंध कोकण प्रदेशातील महादेवाच्या सहा महत्वाच्या स्थळांपैकी एक.

सर्वप्रथम हे मंदिर १२व्या शतकाच्या सुमारास कदंब राजाने आपली पत्नी कमलदेवी हिच्यासाठी बांधले. त्याचे मूळ स्थान मांडवी नदीतील दिवाडी ( दिवार ) बेटावरील नारवे ( naroa ) या गावी होते. सन १३५२ मध्ये हसन गंगू बहामनी याने कदंब राज्य काबीज केल्याने साधारण १४ वर्ष गोवा बहामनी राज्याचा भाग होते. तेव्हा, गोव्यातील अनेक मंदिरे फोडण्यात आली ज्यामध्ये या सप्टकोटेश्र्वराच्या देवालयाचा देखील समावेश होता. पुढे सन १३६७ मध्ये या भागावर विजयनगरच्या हरिहररायाची सत्ता आल्यावर गोव्यातील अनेक मंदिरांचा जीर्णोद्धार करण्यात आला. त्यात १४ व्या शतकाच्या अखेरीस हरिहर रायाच्या पदरी असलेल्या माधव मंत्री याने श्री सप्तकोटेश्र्वराच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. पण गोव्यावर पोर्तुगीजांची सत्ता येताच त्यांनी येथे आपले असहिष्णू धार्मिक धोरण लागू केले. पोर्तुगीजांनी हे देवालय पाडून त्यातील श्री सप्तकोटेश्र्वराची पिंड एक विहिरीवर पाणी भरणाऱ्यांनी पाय ठेवावा अशा जागी ठेवली. पण काही लोकांनी ती तेथून हलवून भतग्राम ( बिचोलिम / डिचोली ) महालातील नारवे या गावी आणून त्याची स्थापना केली. ( म्हणजेच आज जिथे मंदिर आहे तिथे )

प्रवेशद्वारावरील शिलालेख.

पुढे सन १६६८ मध्ये जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांची या भागावर स्वारी झाली, तेव्हा त्यांना ही हकीकत समजताच त्यांनी श्री सप्तकोटेश्र्वराच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्याचे ठरविले. त्यानुसार महाराजांच्या आज्ञेने शिवराम देसाई यांनी हे कार्य पार पाडले. याविषयीचा शिलालेख मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर बसवलेला आहे. त्यातील लेख पुढीलप्रमाणे :

" ॐ नमः शिवाय
श्रीस‌‌प्तकोटीश शके १५९०
किल्काब्दे कार्तिक कृष्ण पंच
म्या सोमे श्रीशिवराज्ञा
देवालयस्य प्रारंभः ।। "

[ शके १५९० च्या कार्तिक वद्य पंचमीला म्हणजे दि. १३ नोव्हेंबर १६६८ रोजी श्री शिवाजी महाराजांच्या आज्ञेने देवालयाच्या बांधकामाचा शुभारंभ झाला. ]

.  दीपमाळ ( दीपस्तंभ )

मंदिराच्या बांधकामात मुघल आणि युरोपीय शैलीचा प्रभाव अगदी सहज लक्षात येतो. मंदिरासमोर एक दीपस्तंभ ( दीपमाळ ) आहे. तसेच देवालयाच्या आवारातच श्री कालभैरवाचे मंदिर आहे ; व एक पुष्करणी आहे ज्यास ' पंचगंगा तीर्थ ' म्हणतात.

सभामंडप 

सभामंडपाच्या कमानी

आम्ही गेलो तेव्हा मूळ मंदिराच्या डागडुजीचे काम सुरू होते. मंदिराचा परिसर शांत आहे. पावसाळ्याचे दिवस असल्याने तो अधिकच रम्य वाटत होता. आम्ही तिथे असताना पावसाची संततधार चालूच होती, त्यामुळे खूप वेळ थांबता आले नाही.

.  श्री कालभैरव मंदिर.

परंतु महाराजांच्या पदस्पर्शाने पुनित झालेल्या या नारवे गावात येऊन जे समाधान मिळाले ते खरोखर शब्दातीत आहे. या स्थानाचे पावित्र्य व साैंदर्य मनात साठवून आणि भरपूर सकारात्मक ऊर्जा घेऊन आम्ही पुढे निघालो..... छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पराक्रमाचा साक्षीदार असलेला जुव्याचा किल्ला बघण्यासाठी..... 

प्राचीन सूर्यमंदिर व देवाची खोली, कशेळी

    कोकणात असंख्य प्राचीन मंदिरे आहेत. त्यातील बहुतांश मंदिरांच्या स्थापनेविषयी काही न काही समजुती, कथा, आख्यायिका आहेत. यापैकी काही कथांमध्ये इतिहास दडलेला आहे. म्हणूनच ही मंदिरे केवळ श्रद्धास्थाने वा धार्मिक स्थळे नसून ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्त्वपूर्ण ठिकाणे आहेत. असेच एक मंदिर रत्नागिरी जिल्ह्याच्या राजापूर तालुक्यात वसलेले आहे. संपूर्ण भारतातील मोजक्या सूर्य मंदिरांपैकी एक असलेले हे स्थान आहे कशेळीचे श्री कनकादित्य मंदिर. 

   श्री कनकादित्य मंदिर

रत्नागिरीपासून साधारण ४० कि.मी. अंतरावर स्थित हे मंदिर अस्सल कोकणी कौलारू शैलीत बांधलेले आहे. मंदिराचे नूतनीकरण झाले असले तरी मूळ जुने बांधकाम अंशतः टिकवून ठेवलेले आहे. 

मंदिरातील मूर्ती ही मूळची सौराष्ट्र ( गुजरात ) मधील वेरावळ बंदराजवळील प्रभासपट्टणची आहे. प्रभासपट्टण येथे फार प्राचीन सूर्यमंदिर आहे. प्राचीन काळी तिथे वेगवेगळ्या आसनांवर बसलेल्या १२ सूर्यमुर्ती होत्या. कथा अशी की, स. १२९३ मध्ये अल्लाउद्दीन खिलजी सौराष्ट्रावर चालून गेला. तेव्हा या हल्ल्याचा सुगावा लागल्याने तेथील पुजाऱ्याने दक्षिणेकडे जाणाऱ्या वेरावळच्या एका व्यापाऱ्याच्या गलबतावर मंदिरातील काही मूर्ती चढविल्या. ते गलबत कशेळीच्या किनाऱ्यापाशी आले असता, तिथून हलेना. शेवटी त्या व्यापाऱ्यास वाटले की देवाची येथे राहण्याची इच्छा आहे. म्हणून त्याने एक मूर्ती किनाऱ्यावरील गुहेत आणून ठेवली व त्यानंतर जहाज पुढे निघाले. गुहेत ठेवलेली ही मूर्ती आदित्याची होती. याच कशेळी गावात, कनका नावाची एक सूर्योपासक महिला राहत असे. तिला स्वप्नात ही मूर्ती दिसल्याने, ग्रामस्थांच्या मदतीने तिने ती शोधून गावात आणली ज्यावर पुढे मंदिर उभारले गेले. कनकाबाईंचा आदित्य म्हणून कनकादित्य. मंदिराच्या स्थापनेविषयी ही रंजक कथा आवर्जून सांगितली जाते. 

   सभामंडप

मंदिराच्या सभामंडपाचे नूतनीकरण झाले आहे. मंदिराचे अंतराल ( अंतराळ ) व गर्भगृह मात्र जुनेच आहे. तेथील छतावर विविध देवदेवतांच्या प्रतिमा लाकडावर कोरलेल्या आहेत. तसेच गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारावर शेषशायी विष्णुची भव्य लाकडी प्रतिमा कोरलेली आहे. शेजारी लक्ष्मी, गरुड आणि वरच्या पट्टीत दशावतार देखील कोरलेले दिसतात. 

मूळ श्री कनकादित्याची मूर्ती अतिशय सुंदर आहे. ( गाभाऱ्यात फोटो घेण्यासाठी मनाई आहे. ) मंदिराच्या आवारातच श्री आर्यादुर्गेचे मंदिर असून तीही मूर्ती सुबक आहे. 

   श्री आर्यादुर्गा 

या ठिकाणी अजून एक गोष्ट जी लक्ष वेधून घेते ती म्हणजे पाण्याची दगडी विहीर आणि त्यावर पाणी उपसण्यासाठी वापरले जाणारे यंत्र. विहिरीवर रहाटाच्या ऐवजी एक मोठा खांब आहे. त्याला बांबू लावलेला आहे. बांबू खाली - वर करता येतो. या संपूर्ण यंत्राला ' इंतर ' ( मूळ शब्द यंत्र त्याचा अपभ्रंश इंतर ) म्हणतात. या बांबूला खालच्या बाजूला कढई सारखे भांडे लावलेले आहे, ज्यास ' कोळंबा ' म्हणतात. लाकडी खांबाच्या साहाय्याने कोळंबा खाली सोडून पाणी उपसले जाते. 

आम्ही पूर्वी इथे आलो होतो तेव्हा हे इंतर चालू स्थितीत होते. पण काही पर्यटक त्याचा गैरवापर करतात म्हणून आता ते बंद करून ठेवले आहे. 

    इंतर

    कोळंबा

याच मंदिरात एक सुमारे ८५० वर्ष जुना ( इ.स. ११९१ मधील ) ताम्रपट होता. त्यावर मंदिराच्या पुजाऱ्यांना प्रतिदिन १२ ब्राह्मणांना भोजन घालता यावे यासाठी कोल्हापूरच्या शिलाहार राजाने कशेळी गाव इनाम दिल्याचा उल्लेख आहे. सध्या हा ताम्रपट सुरक्षिततेसाठी बँक लॉकर मध्ये ठेवलेला आहे. 

   देवाची खोली व कशेळीचा किनारा

श्री कनकादित्याची मूर्ती जिथे सापडली ते स्थान मंदिरापासून जवळच आहे. वाटेवर फलक लावले आहेत, तसेच ग्रामस्थांना विचारल्यास तेही सांगतात. 

पठारावर गाडी लाऊन थोडे पुढे गेल्यावर कशेळीचा खडकाळ किनारा व फेसाळलेला समुद्र दृष्टीस पडतो. येथील डोंगरकड्यात काळया खडकाची एक नैसर्गिक गुहा आहे. तिथवर जाण्यासाठी पायऱ्या बांधलेल्या आहेत. गुहा साधारण एकावेळी तीनशे माणसं बसू शकतील इतकी विशाल आहे. याच गुहेत श्री कनकादित्याची मूर्ती प्रथम सापडली असे मानले जाते. म्हणूनच या जागेला ' देवाची खोली ' म्हणतात. 

    नैसर्गिक गुहा ( देवाची खोली )

समुद्राकडून अविरतपणे वाहणारा वारा, खडकांवर आपटून फुटणाऱ्या मोठमोठाल्या लाटा आणि समोर पसरलेला अथांग समुद्र.... असे या ठिकाणाचे साैंदर्य आहे. 

    पारंपारिक कौलारू पद्धतीचे देऊळ, लाकडी कोरीवकाम, श्री कनकादित्याची आखीव- रेखीव मूर्ती, शांत, स्वच्छ परिसर, देवाची खोली म्हणवली जाणारी नैसर्गिक गुहा आणि कशेळीचा रम्य समुद्रकिनारा....हे सगळं पाहून मिळणारा आनंद शब्दात व्यक्त करता येणार नाही... तो अनुभवावा लागेल.... आणि त्यासाठी एकदा इथे यायला हवं.... मग या कधीतरी वेळ काढून आमच्या कोकणात !!!....