श्री शंभूछत्रपतींच्या पराक्रमाचा साक्षीदार - जुवे किल्ला

छत्रपती संभाजी महाराजांची कारकीर्द ही अवघ्या नऊ वर्षांची ! परंतु ही नऊ वर्ष अतुल्य शौर्याने नटलेली आहेत. त्यातील एक सुवर्ण पान आहे पोर्तुगीजांच्या विरुद्ध केलेल्या मोहिमेचे. 

ही मोहीम भौगोलिकदृष्ट्या जरी बऱ्याच मोठ्या प्रदेशात पार पडली असली तरी त्यातील एक महत्त्वाचे स्थान आहे गोव्यातील जुवे किल्ला उर्फ फोर्ट सेंट इस्तेवांम ( saint estevam ). 

हा किल्ला मांडवी नदीतील बेटांपैकी आकाराने सर्वांत लहान असलेल्या जुवे बेटावर वसलेला आहे. बेटावर जेट्टीने तसेच गाडी रस्त्याने देखील जाता येते. किल्ला अगदीच लहान आहे. किल्ल्याच्या आवारात एक शापेल आणि एक खोली सोडल्यास दुसरे काही नाही. किल्ल्यावर जाण्याचा रस्ता चढणीचा आणि खराब आहे. 

किल्ल्याचा इतिहास : 

पोर्तुगीजांनी जेव्हा मराठ्यांच्या विरुद्ध मुघलांना मदत केली तेव्हा त्यांना अद्दल घडवण्यासाठी संभाजी महाराजांनी पोर्तुगीजांच्या चौल व उत्तरेकडील इतर भागांवर स्वारी केली. संभाजी महाराजांनी चौलला घातलेला वेढा ढिला पडावा म्हणून पोर्तुगीजांनी गोव्यातील मराठ्यांच्या फोंडा किल्ल्याला वेढा घातला. पण तसे काही न घडता; पोर्तुगीजांच्या हातून उत्तरेकडील प्रदेश तर गेलाच, फोंड्याला देखील त्यांचा जबरदस्त पराभव झाला. 

पण  संभाजी महाराज तेवढ्यावर न थांबता त्यांनी लगोलग २४ नोव्हेंबर १६८३ ला जुव्याचा कोट जिंकून घेतला. ही पोर्तुगीजांसाठी धोक्याची घंटा होती - कारण या जूवे बेटावरून गोव्यात थेट प्रवेश करता येत असे. म्हणून व्हाईसरॉय सैन्यानिशी बेटावर चालून गेला. मराठ्यांनी त्याला बेटावर येऊ दिले आणि मग त्यावर तिखट हल्ला चढवला. छत्रपती संभाजी महाराज व त्यांच्या सैन्याचा तो आवेश पाहून व्हाइसरॉयने धूम ठोकली. यापूर्वी पोर्तुगीजांची इतकी नामुष्की कधीच झाली नव्हती. संभाजी महाराजांच्या या मोहिमेमुळे पोर्तुगीजांना त्यांची जबरदस्त दहशत बसली. म्हणूनच ही गोवा मोहीम आणि जुव्याचा किल्ला संभाजी महाराजांच्या इतिहासात अतिशय महत्त्वपूर्ण आहे. 

गोव्यातील श्री सप्तकोटेश्वर मंदिर, नारवे

आकर्षक समुद्रकिनारे, पोर्तुगीज प्रभाव असलेली टुमदार खेडी, पोर्तुगीज शैलीतील बांधकाम आणि कॅथोलिक गिरिजाघरे ( चर्च ) ही गोव्याची सामान्यपणे ओळख बनली आहे. ४०० - ४५० वर्षांच्या पोर्तुगीज राजवटीचा हा परिणाम आहे.
परंतु गोव्याच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशात एक मोठा आणि महत्त्वाचा भाग आहे येथील एत्तद्देशिय कोकणी, मराठी लोकांचा. तीच गोव्याची मूळ जुनी संस्कृती आहे. गोव्यातील याच मूळ संस्कृतीच्या काही पाऊलखुणा मी पाहिल्या.

   

त्यातील पहिले स्थान आहे उत्तर गोव्यात डिचोली ( बीचोलिम ) तालुक्यातील नारवे गावचे श्री सप्तकोटेश्वर मंदिर. श्री शंकराचे एक रूप असलेल्या श्री सप्तकोटेश्र्वराचे हे मंदिर म्हणजे सबंध कोकण प्रदेशातील महादेवाच्या सहा महत्वाच्या स्थळांपैकी एक.

सर्वप्रथम हे मंदिर १२व्या शतकाच्या सुमारास कदंब राजाने आपली पत्नी कमलदेवी हिच्यासाठी बांधले. त्याचे मूळ स्थान मांडवी नदीतील दिवाडी ( दिवार ) बेटावरील नारवे ( naroa ) या गावी होते. सन १३५२ मध्ये हसन गंगू बहामनी याने कदंब राज्य काबीज केल्याने साधारण १४ वर्ष गोवा बहामनी राज्याचा भाग होते. तेव्हा, गोव्यातील अनेक मंदिरे फोडण्यात आली ज्यामध्ये या सप्टकोटेश्र्वराच्या देवालयाचा देखील समावेश होता. पुढे सन १३६७ मध्ये या भागावर विजयनगरच्या हरिहररायाची सत्ता आल्यावर गोव्यातील अनेक मंदिरांचा जीर्णोद्धार करण्यात आला. त्यात १४ व्या शतकाच्या अखेरीस हरिहर रायाच्या पदरी असलेल्या माधव मंत्री याने श्री सप्तकोटेश्र्वराच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. पण गोव्यावर पोर्तुगीजांची सत्ता येताच त्यांनी येथे आपले असहिष्णू धार्मिक धोरण लागू केले. पोर्तुगीजांनी हे देवालय पाडून त्यातील श्री सप्तकोटेश्र्वराची पिंड एक विहिरीवर पाणी भरणाऱ्यांनी पाय ठेवावा अशा जागी ठेवली. पण काही लोकांनी ती तेथून हलवून भतग्राम ( बिचोलिम / डिचोली ) महालातील नारवे या गावी आणून त्याची स्थापना केली. ( म्हणजेच आज जिथे मंदिर आहे तिथे )

प्रवेशद्वारावरील शिलालेख.

पुढे सन १६६८ मध्ये जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांची या भागावर स्वारी झाली, तेव्हा त्यांना ही हकीकत समजताच त्यांनी श्री सप्तकोटेश्र्वराच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्याचे ठरविले. त्यानुसार महाराजांच्या आज्ञेने शिवराम देसाई यांनी हे कार्य पार पाडले. याविषयीचा शिलालेख मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर बसवलेला आहे. त्यातील लेख पुढीलप्रमाणे :

" ॐ नमः शिवाय
श्रीस‌‌प्तकोटीश शके १५९०
किल्काब्दे कार्तिक कृष्ण पंच
म्या सोमे श्रीशिवराज्ञा
देवालयस्य प्रारंभः ।। "

[ शके १५९० च्या कार्तिक वद्य पंचमीला म्हणजे दि. १३ नोव्हेंबर १६६८ रोजी श्री शिवाजी महाराजांच्या आज्ञेने देवालयाच्या बांधकामाचा शुभारंभ झाला. ]

.  दीपमाळ ( दीपस्तंभ )

मंदिराच्या बांधकामात मुघल आणि युरोपीय शैलीचा प्रभाव अगदी सहज लक्षात येतो. मंदिरासमोर एक दीपस्तंभ ( दीपमाळ ) आहे. तसेच देवालयाच्या आवारातच श्री कालभैरवाचे मंदिर आहे ; व एक पुष्करणी आहे ज्यास ' पंचगंगा तीर्थ ' म्हणतात.

सभामंडप 

सभामंडपाच्या कमानी

आम्ही गेलो तेव्हा मूळ मंदिराच्या डागडुजीचे काम सुरू होते. मंदिराचा परिसर शांत आहे. पावसाळ्याचे दिवस असल्याने तो अधिकच रम्य वाटत होता. आम्ही तिथे असताना पावसाची संततधार चालूच होती, त्यामुळे खूप वेळ थांबता आले नाही.

.  श्री कालभैरव मंदिर.

परंतु महाराजांच्या पदस्पर्शाने पुनित झालेल्या या नारवे गावात येऊन जे समाधान मिळाले ते खरोखर शब्दातीत आहे. या स्थानाचे पावित्र्य व साैंदर्य मनात साठवून आणि भरपूर सकारात्मक ऊर्जा घेऊन आम्ही पुढे निघालो..... छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पराक्रमाचा साक्षीदार असलेला जुव्याचा किल्ला बघण्यासाठी.....