प्राचीन सूर्यमंदिर व देवाची खोली, कशेळी

    कोकणात असंख्य प्राचीन मंदिरे आहेत. त्यातील बहुतांश मंदिरांच्या स्थापनेविषयी काही न काही समजुती, कथा, आख्यायिका आहेत. यापैकी काही कथांमध्ये इतिहास दडलेला आहे. म्हणूनच ही मंदिरे केवळ श्रद्धास्थाने वा धार्मिक स्थळे नसून ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्त्वपूर्ण ठिकाणे आहेत. असेच एक मंदिर रत्नागिरी जिल्ह्याच्या राजापूर तालुक्यात वसलेले आहे. संपूर्ण भारतातील मोजक्या सूर्य मंदिरांपैकी एक असलेले हे स्थान आहे कशेळीचे श्री कनकादित्य मंदिर. 

   श्री कनकादित्य मंदिर

रत्नागिरीपासून साधारण ४० कि.मी. अंतरावर स्थित हे मंदिर अस्सल कोकणी कौलारू शैलीत बांधलेले आहे. मंदिराचे नूतनीकरण झाले असले तरी मूळ जुने बांधकाम अंशतः टिकवून ठेवलेले आहे. 

मंदिरातील मूर्ती ही मूळची सौराष्ट्र ( गुजरात ) मधील वेरावळ बंदराजवळील प्रभासपट्टणची आहे. प्रभासपट्टण येथे फार प्राचीन सूर्यमंदिर आहे. प्राचीन काळी तिथे वेगवेगळ्या आसनांवर बसलेल्या १२ सूर्यमुर्ती होत्या. कथा अशी की, स. १२९३ मध्ये अल्लाउद्दीन खिलजी सौराष्ट्रावर चालून गेला. तेव्हा या हल्ल्याचा सुगावा लागल्याने तेथील पुजाऱ्याने दक्षिणेकडे जाणाऱ्या वेरावळच्या एका व्यापाऱ्याच्या गलबतावर मंदिरातील काही मूर्ती चढविल्या. ते गलबत कशेळीच्या किनाऱ्यापाशी आले असता, तिथून हलेना. शेवटी त्या व्यापाऱ्यास वाटले की देवाची येथे राहण्याची इच्छा आहे. म्हणून त्याने एक मूर्ती किनाऱ्यावरील गुहेत आणून ठेवली व त्यानंतर जहाज पुढे निघाले. गुहेत ठेवलेली ही मूर्ती आदित्याची होती. याच कशेळी गावात, कनका नावाची एक सूर्योपासक महिला राहत असे. तिला स्वप्नात ही मूर्ती दिसल्याने, ग्रामस्थांच्या मदतीने तिने ती शोधून गावात आणली ज्यावर पुढे मंदिर उभारले गेले. कनकाबाईंचा आदित्य म्हणून कनकादित्य. मंदिराच्या स्थापनेविषयी ही रंजक कथा आवर्जून सांगितली जाते. 

   सभामंडप

मंदिराच्या सभामंडपाचे नूतनीकरण झाले आहे. मंदिराचे अंतराल ( अंतराळ ) व गर्भगृह मात्र जुनेच आहे. तेथील छतावर विविध देवदेवतांच्या प्रतिमा लाकडावर कोरलेल्या आहेत. तसेच गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारावर शेषशायी विष्णुची भव्य लाकडी प्रतिमा कोरलेली आहे. शेजारी लक्ष्मी, गरुड आणि वरच्या पट्टीत दशावतार देखील कोरलेले दिसतात. 

मूळ श्री कनकादित्याची मूर्ती अतिशय सुंदर आहे. ( गाभाऱ्यात फोटो घेण्यासाठी मनाई आहे. ) मंदिराच्या आवारातच श्री आर्यादुर्गेचे मंदिर असून तीही मूर्ती सुबक आहे. 

   श्री आर्यादुर्गा 

या ठिकाणी अजून एक गोष्ट जी लक्ष वेधून घेते ती म्हणजे पाण्याची दगडी विहीर आणि त्यावर पाणी उपसण्यासाठी वापरले जाणारे यंत्र. विहिरीवर रहाटाच्या ऐवजी एक मोठा खांब आहे. त्याला बांबू लावलेला आहे. बांबू खाली - वर करता येतो. या संपूर्ण यंत्राला ' इंतर ' ( मूळ शब्द यंत्र त्याचा अपभ्रंश इंतर ) म्हणतात. या बांबूला खालच्या बाजूला कढई सारखे भांडे लावलेले आहे, ज्यास ' कोळंबा ' म्हणतात. लाकडी खांबाच्या साहाय्याने कोळंबा खाली सोडून पाणी उपसले जाते. 

आम्ही पूर्वी इथे आलो होतो तेव्हा हे इंतर चालू स्थितीत होते. पण काही पर्यटक त्याचा गैरवापर करतात म्हणून आता ते बंद करून ठेवले आहे. 

    इंतर

    कोळंबा

याच मंदिरात एक सुमारे ८५० वर्ष जुना ( इ.स. ११९१ मधील ) ताम्रपट होता. त्यावर मंदिराच्या पुजाऱ्यांना प्रतिदिन १२ ब्राह्मणांना भोजन घालता यावे यासाठी कोल्हापूरच्या शिलाहार राजाने कशेळी गाव इनाम दिल्याचा उल्लेख आहे. सध्या हा ताम्रपट सुरक्षिततेसाठी बँक लॉकर मध्ये ठेवलेला आहे. 

   देवाची खोली व कशेळीचा किनारा

श्री कनकादित्याची मूर्ती जिथे सापडली ते स्थान मंदिरापासून जवळच आहे. वाटेवर फलक लावले आहेत, तसेच ग्रामस्थांना विचारल्यास तेही सांगतात. 

पठारावर गाडी लाऊन थोडे पुढे गेल्यावर कशेळीचा खडकाळ किनारा व फेसाळलेला समुद्र दृष्टीस पडतो. येथील डोंगरकड्यात काळया खडकाची एक नैसर्गिक गुहा आहे. तिथवर जाण्यासाठी पायऱ्या बांधलेल्या आहेत. गुहा साधारण एकावेळी तीनशे माणसं बसू शकतील इतकी विशाल आहे. याच गुहेत श्री कनकादित्याची मूर्ती प्रथम सापडली असे मानले जाते. म्हणूनच या जागेला ' देवाची खोली ' म्हणतात. 

    नैसर्गिक गुहा ( देवाची खोली )

समुद्राकडून अविरतपणे वाहणारा वारा, खडकांवर आपटून फुटणाऱ्या मोठमोठाल्या लाटा आणि समोर पसरलेला अथांग समुद्र.... असे या ठिकाणाचे साैंदर्य आहे. 

    पारंपारिक कौलारू पद्धतीचे देऊळ, लाकडी कोरीवकाम, श्री कनकादित्याची आखीव- रेखीव मूर्ती, शांत, स्वच्छ परिसर, देवाची खोली म्हणवली जाणारी नैसर्गिक गुहा आणि कशेळीचा रम्य समुद्रकिनारा....हे सगळं पाहून मिळणारा आनंद शब्दात व्यक्त करता येणार नाही... तो अनुभवावा लागेल.... आणि त्यासाठी एकदा इथे यायला हवं.... मग या कधीतरी वेळ काढून आमच्या कोकणात !!!....

उक्षी - अश्मयुगीन मानवाची प्रस्तर कला

       माणसाला व्यक्त होण्याची नैसर्गिक ऊर्मी असते तो जे काही पाहतो, अनुभवतो त्याची तो नोंद करून ठेवतो, ती गोष्ट इतरांना सांगतो. यातूनच मनुष्याच्या उत्क्रांतीत भाषा, लिपी व कलेचा शोध लागला. 

याच उत्क्रांतीच्या काही पाऊलखुणा मला पाहायला मिळाल्या. इसवी सन पूर्व १०,००० वर्ष या काळातील प्रस्तर कला ( Rock art ) कोकणात अनेक ठिकाणी उजेडात आली आहे. त्यास कातळशिल्प ( petroglyphs ) असे म्हणतात. 

एकट्या रत्नागिरी जिल्ह्यामध्ये ७२ ठिकाणी जवळपास १७०० कातळशिल्प मिळाली आहेत. त्यातीलच एक प्रमुख ठिकाण आहे उक्षी. 

   T आकारातील आकृती

उक्षी हे गाव रत्नागिरी पासून सुमारे २३ कि.मी. अंतरावर आहे. निवळी - जयगड रस्त्यावर करबुडे गावातून उक्षीचा फाटा जातो. गुगल मॅप्सवर ' ukshi petroglyphs ' असे शोधल्यास रस्ता चटकन सापडतो. 

उक्षीला दोन ठिकाणी कातळशिल्प मिळाली आहेत. त्यातील पहिली जागा ही अगदी रस्त्याकडेला आहे. इथे अनेक गूढ आकृत्या कोरलेल्या आहेत. त्यातून काय चित्रित करण्याचा प्रयत्न केला आहे ते अजून पुरते समजलेले नाही. पण गोल नक्षी, नागमोडी रेषा, साधारण ' T' आकारातील आकृती, कंगव्यासदृश आकृती अशी ही शिल्प आहेत. 

   Site 1

    Site 1 

   Site 1

हे ठिकाण पाहून रस्त्याने थोडे ( सुमारे १-१.५ कि.मी. ) पुढे गेले की दुसऱ्या site चा फलक ( फाटा ) लागतो. इथून आत गेल्यावर एक चिऱ्याचा कठडा दिसतो. त्या कठड्याने संरक्षित केलेले शिल्प पाहणाऱ्याला थक्क करते....  

हे शिल्प आहे हत्तीचे, आणि तेही साधेसुधे नाही तर तब्बल १८ फूट × १२ फूट ( ५.५ × ३.७५ मीटर ) इतकं मोठं !!!

हा Asiatic male elephant आहे. 

त्याचे सुळे, पायांची बोटे व्यवस्थित दर्शवलेली आहेत. डोळे व कान कलात्मक पद्धतीने चित्रित केले आहेत. 

   उक्षी येेेेथील हत्तीचे कातळ शिल्प  

ही कातळशिल्प शोधणाऱ्या ' निसर्ग यात्री ' या संस्थेने दोन्ही शिल्पांभोवती संरक्षक कठडे व शिल्प नीट पाहता यावी यासाठी रॅम्प बांधले आहेत.

आधीच्या ठिकाणी पाहिलेल्या गूढ आकृत्या आणि नंतर हा हत्ती बघून मध्याश्मयुगीन / नवाश्मयुगीन मानवाची कलात्मक प्रगती लक्षात येते. हत्तीचे इतके भव्य शिल्प, आडव्या पृष्ठावर इतक्या अचूकपणे कसे कोरले असेल याचे शिल्प बघताना कोडे पडते. 

   आयताकृती शिल्प

रत्नागिरीच्या परिसरात अशी अनेक कातळशिल्प सापडली आहेत, असे मागे मी म्हटले. त्यापैकी उक्षी समवेत एकंदर कोकणातील ९ कातळशिल्प ठिकाणे ही जागतिक वारसा स्थळ दर्जा मिळण्याच्या युनेस्कोच्या प्रस्तावित यादीत समाविष्ट करण्यात आली आहेत. 

अश्मयुगीन मानवाच्या या कलाकृती म्हणजे आपला ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ठेवा आहेत. पारंपारिक रीत्या स्थानिक लोकांनी ' पूर्वजांचं देणं ' म्हणून ही शिल्प जपली, तर त्यातील काही दुर्लक्षित होऊन नष्ट झाली. आज त्याचं महत्त्व कळल्यावर आपण ती अधिक सजगपणे पाहायला हवी.....