कर्णेश्वर मंदिर, कसबा संगमेश्वर

संगमेश्वर! अलकनंदा, शास्त्री आणि वरुणा या नद्यांच्या संगमावर वसलेले गाव. हिंदू परंपरेत नद्यांच्या संगमावर मंदिरे बांधण्याची पद्धत आहे. त्याची प्रचिती संगमेश्र्वरी येते. इथे नदीकिनारी संगमेश्वर, सोमेश्वर, काशी विश्वेश्वर, कुंभकेश्वर अशी अनेक प्राचीन शिवालये आहेत. परंतु त्यातील सगळ्यात मोठे आणि प्रमुख म्हणजे कसबा संगमेश्वर मधील श्री कर्णेश्वर मंदिर. 

चालुक्य घराण्यातील पराक्रमी व धार्मिक, राजा कर्ण याने हे मंदिर बांधले. 'कर्ण ' राजाने बांधले ते 'कर्णेश्वर ', असे मंदिराच्या नावाविषयी सांगितले जाते. चालुक्यकालीन मंदिरे ही नागर आणि द्राविड या मंदिर शैलींची विलोभनीय गुंफण म्हणून ओळखली जातात. कर्णेश्वराच्या मंदिरावरील कलाकुसर या गोष्टीची जणू साक्ष देतात. मंदिराचे अजून एक वैशिष्टय म्हणजे मंदिराच्या बांधणीत कुठेही धातूचा वापर केलेला नाही. संपूर्ण मंदिर काळया दगडात बांधलेले आहे. 

मंदिराच्या बाह्य भिंतींवर तसेच सभामंडपातही नाजूक नक्षीकाम केलेले दिसते. ठिकठिकाणी देवदेवता, यक्ष यक्षिणी, सुरसुंदरी यांच्या प्रतिमा लक्ष वेधून घेतात. त्यातील काही शिल्पकृती मात्र आपल्याला अक्षरशः तोंडात बोट घालायला लावणाऱ्या आहेत. 

मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी एकूण तीन प्रवेशद्वारे असून प्रत्येक द्वारासमोर मुखमंडप ( म्हणजे मंडपात / सभामंडपात जाण्यासाठी असणाऱ्या प्रवेशद्वाराची लहानशी ओसरी / पडवी) आहे. या तिन्ही मुखमंडपातील कोरीवकाम अचंबित करणारे आहे. विशेषतः मुख्य प्रवेशद्वाराच्या वरच्या बाजूस शेषशायी विष्णूची प्रतिमा साकारण्यात आलेली आहे. त्याच्याच वरच्या अंगास दशावतार कोरलेले असून बाजूलाच समुद्रमंथनाचा प्रसंग देखील चित्रित केला आहे. म्हणजेच दशावतारांकडे पाहणारा श्री विष्णू असे हे वेगळे शिल्प इथे बघायला मिळते. मंदिरात जाणारी व्यक्ती आत जाताना दरवाजाची वरची कमान पाहणार हे गृहीत धरून ते कसे दिसावे याची रचना केली आहे. 

तसेच मुख मंडप व मुख्य मंडपाचे छत ( अर्थात ' वितान ') हे एककेंद्री (concentric) लहान होत जाणाऱ्या अनेक वर्तुळांचे आहे. प्रत्येक वर्तुळावर देवदेवतांच्या सुबक प्रतिमा कोरलेल्या दिसतात. तर मध्यभागी असलेले दगडी लोलक ( झुंबर ) बघितले की, प्राचीन काळातही तंत्रज्ञान किती विकसित होते याचे आश्चर्य वाटल्याशिवाय राहत नाही. 

शेषशायी विष्णू, दशावतार व समुद्र मंथन

प्रवेशद्वारावरील ही शिल्पकला पाहून आत गेल्यावर चतुष्कीच्या ( मध्यभागी असलेले चार स्तंभ ) मध्ये असणाऱ्या, जमिनीपासून किंचित उंच अशा रंगशिलेवर विराजमान नंदी दिसतो. येथील स्तंभ आणि भिंतींवर सुध्दा गणपती, नटराज, पार्वती, नृसिंह, इत्यादी देवदेवतांच्या सुंदर मूर्ती आहेत. गाभाऱ्यात शंकराची पिंडी आहे. पिंडिवरील अभिषेकाचे पाणी प्रणालातून बाहेर येते. तेथे मकरमुख कोरलेले आहे. 

अशा प्रकारे, मंदिराचा प्रत्येक भाग शिल्पकृतींनी सजवण्यात आला आहे. त्यामुळे अशा मंदिरात गेल्यावर देवाचे दर्शन घेण्याच्या बरोबरीने तिथे साकारलेले शिल्पवैभव निरखून पहावे. त्यातील वैविध्य आणि वैशिष्टय समजून घ्यावे. 

असे म्हणतात की संगमेश्वर आणि आजूबाजूच्या परिसरात जवळपास तीनशेच्या सुमारास मंदिरे आहेत / होती. त्यातील काही मंदिरे परकीय नृशंस आक्रमणांमध्ये उध्वस्त झाली. काही काळाच्या ओघात नष्ट झाली; तर काही आज अखेरच्या घटका मोजत आहेत. श्री कर्णेश्वर मंदिरातील कोरीवकामावर देखील नैसर्गिक व मानवी घटकांचा आघात झालेला दिसतो. हा आपला ऐतिहासिक, धार्मिक व सांस्कृतिक वारसा आपणच जोपासायला हवा आणि त्यासाठी सजगपणे भटकंती करायला हवी.

बहुत काय लिहिणे ? 

लेखनावधी |

दगडी लोलक